Ηγετικές μορφές στα προαύλια των φυλακών. Πώς αναδεικνύονται οι προσωπικότητες που ασκούν τον έλεγχο

Αμαλία Μαρία Παπαγεωργίου

Τα άτομα που χαρακτηρίζονται ως ηγέτες παρουσιάζουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τα οποία εξαρτώνται από το πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί και αναπτύσσεται η ομάδα τους. Η μελέτη, λοιπόν, των ηγετών που αναδεικνύονται σε συμμορίες μέσα στις φυλακές παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον, καθώς τα καταστήματα κράτησης αποτελούν ένα μοναδικό και ιδαίτερο περιβάλλον με τους δικούς του νόμους θεσμοθετημένους και μη. 

Ηγετικά χαρακτηριστικά και ανθρώπινη προσωπικότητα 

Τον 19ο και τον 20ο αιώνα, η υπόθεση του «μεγάλου ανθρώπου» δημιούργησε τη θεωρία της ηγεσίας, σύμφωνα με την οποία η ηγεσία εξαρτάται από τα προσωπικά χαρακτηριστικά του ηγέτη και δεν μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητή μόνο μέσα από τις ενέργειες και τα λόγια μερικών ηρωικών ηγετών. Οι Kirkpatrick και Locke (1991) επισημαίνουν ότι «υπάρχουν ενδείξεις ότι οι αποτελεσματικοί ηγέτες είναι διαφορετικοί από τους άλλους ανθρώπους σε ορισμένα βασικά σημεία» (σελ.48). Σύμφωνα με τους Kirkpatrick και Locke (1991), τα βασικά χαρακτηριστικά ηγεσίας είναι: η εσωτερική παρακίνηση, μία ευρεία έννοια που περιλαμβάνει τάση για επιτεύγματα, κίνητρο, φιλοδοξία, ενέργεια, επιμονή και πρωτοβουλία, το κίνητρο ηγεσίας, η επιθυμία δηλαδή του ατόμου να καθοδηγήσει και όχι να αναζητήσει εξουσία, η ειλικρίνεια και η ακεραιότητα, δηλαδή να υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ του λόγου και των πράξεών τους (σ.48). Σημαντικά χαρακτηριστικά είναι επίσης η αυτοπεποίθηση, η οποία συνδέεται με τη συναισθηματική σταθερότητα, τη γνωστική ικανότητα, τη γνώση της επιχείρησης, το χάρισμα, τη δημιουργικότητα, την πρωτοτυπία και την ευελιξία. 

Τα τελευταία χρόνια, οι μελετητές της προσωπικότητας έχουν καταλήξει να πιστεύουν ότι η ταξινόμηση της προσωπικότητας με βάση τους Πέντε Παράγοντες μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει τις πιο βασικές πτυχές της ανθρώπινης προσωπικότητας. Σύμφωνα με τον John και τη Srivastava (1999), αυτές οι πέντε πτυχές της προσωπικότητας (νευρωτισμός, εξωστρέφεια, ευσυνειδησία, τερπνότητα και άνοιγμα σε νέες εμπειρίες) δεν αντιπροσωπεύουν μια συγκεκριμένη θεωρία αλλά αναπτύχθηκαν από αναλύσεις των περιγραφών που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να ορίσουν τον εαυτό τους και τους άλλους (σελ.2-3). Ο Pierce (2011) επισημαίνει ότι ο νευρωτισμός αντιπροσωπεύει μια κακή συναισθηματική προσαρμογή, ένας εξωστρεφής είναι κοινωνικός, δυναμικός και ενεργός, κάποιος που είναι ανοιχτός στην εμπειρία είναι φαντασιακός, μη συμβατικός και αυτόνομος, ένας ευχάριστος (τερπνός) άνθρωπος είναι αξιόπιστος και κοινωνικός και η ευσυνείδησία ​​αντιπροσωπεύει την τάση για επίτευξη και την αξιοπιστία. Επιπλέον, ο Judge κσι οι συνεργάτες του (2002) σημειώνουν ότι η θεωρία των Πέντε Παραγόντων μπορεί να συνδεθεί με την ηγεσία, όταν τα χαρακτηριστικά ηγεσίας προσαρμόζονται στο συγκεκριμένο μοντέλο (σελ.765). Σύμφωνα με τον Judge (2002), η εξωστρέφεια είναι ο παράγοντας που συσχετίζεται πιο άμεσα με την ηγεσία, ειδικά όταν αναφερόμαστε στην κοινωνική ηγεσία. 

Βέβαια, σύμφωνα με τον McAdams (2006), η προσωπικότητα θεωρείται ένας συνδυασμός των χαρακτηριστικών ενός ατόμου και του περιβάλλοντος στο οποίο ζει. Με άλλα λόγια, η προσωπικότητα εκφράζεται με ένα σύνολο μοναδικών χαρακτηριστικών και προσαρμογών του ατόμου όταν βρίσκεται σε ένα πολιτιστικό και κοινωνικό πλαίσιο (σελ. 204). Όπως αναφέρθηκε από τον Hollander (1958), «το ιδιοφυές μοντέλο της ηγεσίας βασίζεται στην συνειδητοποίηση ότι η ηγεσία είναι αποτέλεσμα των κοινών διαπροσωπικών αντιλήψεων». Η ανάδειξη ενός ηγέτη σε μία ομάδα είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αλληλεπίδρασης. Μιας αλληλεπίδρασης ανάμεσα στα χαρακτηριστικά του ατόμου που επρόκειτο να αναδειχθεί, των προηγούμενων εμπειριών του, τον τρόπο με τον οποίο θα προσαρμοστεί στο κοινωνικό πλαισίο και κατά πόσο ο τρόπος αυτός θα γίνει δεκτός από τους πιθανούς ακόλουθούς του. 

Χαρακτηριστικά των ηγετών μέσα στις φυλακές 

Ο Beck και οι συνεργάτες του (1991) ορίζουν τις συμμορίες ως ομάδες κρατουμένων που μοιράζονται πέντε ή έξι από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά εκτός από τη διάπραξη εγκληματικών πράξεων στη φυλακή: επίσημη ιδιότητα μέλους της ομάδας με τους απαιτούμενους κανόνες για τα μέλη, αναγνωρισμένο ηγέτη ή ορισμένα μέλη που ακολουθούν, κοινά ρούχα ή ομαδικά χρώματα, σύμβολα, τατουάζ ή ειδική γλώσσα, όνομα ομάδας, μέλη από την ίδια γειτονιά ή σχολείο και μία κοινότητα όπου η ομάδα είναι γνωστή και όπου συνήθως διεξάγονται οι ομαδικές δραστηριότητες (Beck κ.ά., 1991, σελ. 20).  

Το κύριο συστατικό κάθε συμμορίας είναι ένας «ηγέτης». Αυτό είναι ένα άτομο που εμφανίζει κυρίαρχα χαρακτηριστικά. Από μόνα τους δεν είναι ιδιαίτερα ικανά να ασκούν τη θέλησή τους έναντι των άλλων. Επίσης, συχνά δεν έχουν ορισμένες κοινωνικές δεξιότητες, που μπορεί να συμβάλλει στη γενική συμπεριφορά και στάση τους. Το άτομο αυτό θα επιδιώξει να επηρεάσει και να ελέγξει τους άλλους γύρω του και θα το κάνει συχνά με τη μορφή εκφοβισμού, είτε σωματικού είτε / και ψυχικού. Συνήθως θα έχουν ανασφαλές χαρακτήρα, προβάλλοντας τις ανεπάρκειές τους σε άλλα μέλη συμμοριών και θυμάτων. Αυτό το άτομο τροφοδοτεί τα βάσανα εκείνων που βρίσκονται υπό τον έλεγχό του, συνήθως χρησιμοποιώντας τη βία ή την απειλή της εκτόπισης από την ομάδα με σκοπό να επιτύχουν ένα ικανοποιητικό αποτελέσμα. Στο πλαίσιο της συμμορίας, ο ηγέτης διαθέτει ηψηλές ικανότητες χειραγώγησης, που του επιτρέπουν να παρακινήσει και να ελέγξει άλλους ανθρώπους καθώς και τα μέλη της ομάδας του.

Ένας ηγέτης συμμορίας δεν είναι κατ 'ανάγκη το άτομο με τη μεγαλύτερη φυσική παρουσία (καλύτερος μαχητής), αλλά κατέχει τα περισσότερα ηγετικά χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω, όπως εσωτερική παρακίνηση, ακεραιότητα, γνωστική ικανότητα, δύναμη, εξωστρέφεια, συναισθηματική νοημοσήνη). Πρέπει επίσης να έχει την αυτοπεποίθηση ή τις διανοητικές ικανότητες που απαιτούνται για την επίτευξη ενός κατάλληλου επιπέδου επιτυχίας και κυυριαρχίας της ομάδας. 

Ο τρόπος που μια συμμορία «εκτελεί» θα επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τα κίνητρα του ηγέτη. Επίσης, μια συμμορία μπορεί περιστασιακά να λειτουργεί υπό την ηγεσία περισσότερων από ένα ατόμων. Αυτό προφανώς θα βασιστεί και θα επηρεαστεί από τους στόχους της συμμορίας και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, καθώς και από τις συνθήκες που περιβάλλουν τον σχηματισμό της ομάδας. 

Οι κρατούμενοι ορίζουν ένα καθεστώς σε υποψήφια μέλη των συμμοριών, δίνοντάς τους το λεγόμενο «status» με βάση κριτήρια, όπως η φύση του εγκλήματος που διέπραξαν και πόσο διάστημα θα παραμείνουν στη φυλακή. Οι ηγέτες, δηλαδή, που έχουν εκτελέσει μεγαλύτερες ποινές και έχουν κατηγορηθεί για πιο σοβαρά εγκλήματα από τους άλλους κρατούμενους, κερδίζουν περισσότερο σεβασμό και εκπνέουν περισσότερο φόβο στους οπαδούς τους. Ο φόβος και η εξουσία αποτελούν δύο από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που μπορούν να συμβάλλουν στη διατήρηση της ηγεσίας από ένα άτομο. H Shrivatava (1974) επισημαίνει επίσης ότι η εκπαίδευση δίνει περισσότερα δικαιώματα στους κρατούμενους σε σχέση με τους άλλους λιγότερο μορφωμένους κρατούμενους, καθώς οι λιγότερο μορφωμένοι συχνά αναζητούν οδηγίες από τους αυτούς που έχουν λάβει περισσότερη εκπαίδευση από εκείνους (σελ. 389). 

Η Fortune (2003) μέσα από την έρευνά της σε 20 κρατούμενους -μέλη συμμοριών και μη- επισημαίνει ότι τα εσωτερικά χαρακτηριστικά ενός ηγέτη είναι οι ικανότητές του να ακούει, να είναι συμπονετικόςσεβαστός, δυνατός, κοινωνικός, επικίνδυνος, αξιόπιστος, ισχυρός, με την ικανότητα να οδηγεί με φόβο και έλεγχο και να σέβεται τον κώδικα της σιωπής, σύμφωνα με τον οποίο, αν δει ή ακούσει κάτι, δεν πρέπει - σε καμία περίπτωση - να μιλήσει σε κανέναν γι 'αυτό. Πιο συγκεκριμένα οι συμμετέχοντες στην έρευνα της Fortune (2003) αναφέρουν ότι θέλουν ο αρχηγός τους να είναι αξιόπιστος, να τους σέβεται, να τους ακούει, αλλά θέλουν επίσης να μπορεί να παίρνει αποφάσεις, να σκέφτεται σχέδια επιβίωσης, να τους οργανώνει και να τους προστατεύει.  

Παράλληλα πρέπει να επισημάνουμε ότι εάν ένα μέλος κάνει κάποιο λάθος, θα υπάρξουν συνέπειες και ολόκληρη η ομάδα θα τιμωρηθεί. Τα μέλη της συμμορίας είναι ενήμερα γι 'αυτό και φαίνεται να αποδέχονται αυτήν την κατάσταση. Ορισμένοι μάλιστα από αυτούς φαίνεται να τη καλωσορίζουν, καθώς είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο νιώθουν ασφάλεια, έχοντας συνηθίσει να ζουν έτσι και εκτός φυλακής. Επίσης μεταξύ των μελών μιας συμμορίας παρατηρείται να υπάρχει μια σχέση αδελφοσύνης και εμπιστοσύνης και η ανάγκη για προστασία συχνά οδηγεί τους κρατουμένους να θέλουν να γίνουν μέλη σε μια τέτοια ομάδα.  

Η ψυχολογία των κρατουμένων 

Μέσα στις φυλακές υπάρχουν οι ηγέτες, οι οπαδοί τους και τα αποσπασμένα άτομα. Σύμφωνα με την Σταρογιάννη (1998), κατά τη διάρκεια της κράτησης, στον ψυχισμό των κρατουμένων κυριαρχεί η κατάθλιψη και η μελαγχολία, η εξουδετέρωση της προσωπικότητας, η ισχυρή λειτουργία της φαντασίας και η ένταση των συναισθημάτων της συμπάθειας. Επιπλέον, η δίψα της αποδοχής και της εμπιστοσύνης είναι έντονη για αυτούς τους ανθρώπους, καθώς ζουν εκτός του κοινωνικού συνόλου, απομονωμένοι, με ελάχιστες έως και μηδαμινές σχέσεις με τις οικογένειες και τους φίλους τους. Ως εκ τούτου, αναζητούν την αγάπη γύρω τους μέσω της επικοινωνίας. Οι Baker and Meyer (1980) ανέφεραν ότι οι κρατούμενοι δεν λαμβάνουν σοβαρά υπόψη την ατομική αξιοπρέπεια και την αυτοεκτίμηση (σελ. 189). Επιδιώκουν την αγάπη των γύρω τους και την επιβεβαίωσή τους μέσω της επικοινωνίας. Η Σταρογιάννη (1998) επισημαίνει ότι η επανάληψη του περιβάλλοντος, η αναγκαστική καθημερινή συμβίωση με τα ίδια πρόσωπα και η στειρότητας της ψυχικής και πνευματικής τους ζωής έχει ως συνέπεια την αποδιοργάνωση, την αδράνεια και παθητικότητα, δηλαδή μια κατάσταση, που ονομάζεται χαρακτηριστικά ιδρυματισμός ή φυλακοποίηση.

Η Τσαλίκογλου (1989) αναφέρει ότι μερικές φορές η ταύτιση του φυλακισμένου με το ίδρυμα είναι τόσο δυνατή ώστε η ζωή του έξω από τους τοίχους του φαίνεται αδιανόητη. Για το λόγο αυτό, σύμφωνα με την Σταρογιάννη (1998), οι κρατούμενοι συνήθως οργανώνουν μια "ομάδα" με συνοχή, πίστη και υποταγή σε έναν κώδικα συμπεριφοράς, ο οποίος  ρυθμίζει τις ζωές τους. Εκείνοι που είναι υποταγμένοι στον κώδικα είναι αποδεκτοί, πραγματικοί άνθρωποι, ενώ οι παραβάτες θεωρούνται προδότες. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να επιτύχουν την αναγνώριση και αποδοχή, που δεν βρήκαν στην κοινωνία που τους απέρριψε. Έτσι, μέσα στη φυλακή, εμφανίζονται ηγέτες, οι οποίοι προβάλλουν τα αιτήματα και τα δικαιώματα των μελών της ομάδας τους, των οπαδών τους, που ακολουθούν τις πρωτοβουλίες και τις διαταγές τους και οι α-κοινωνικοί που επαναστατούν κατά της ομάδας. 

Σύμφωνα με τον Samenow (2004), όπως είχε συνηθίσει και έξω από τη φυλακή, ένας κρατούμενος επιλέγει τους ανθρώπους με τους οποίους αισθάνεται πιο κοντά. Παίρνει αποφάσεις σχετικά με το είδος της "εικόνας" που θέλει να δείξει στους συναδέλφους του, αν θα είναι ακόλουθος ή ηγέτης, σε ποια ομάδα θα γίνει μέλος και, κυρίως, πώς θα καταφέρει να επιβιώσει. 

Η εξουσία των ηγετών και η επιβίωση μέσα στη φυλακή 

Ο Gardner (1990) επισημαίνει επίσης ότι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό για τους ηγέτες των συμμοριών, αλλά και για τους ηγέτες του ελεύθερου κόσμου είναι η εξουσία. Ο Gardner επεσήμανε ότι η ιδιοκτησία, η θέση, η προσωπική ελκυστικότητα, η εμπειρογνωμοσύνη, η λογική, η πειθώ και η ικανότητά να παρακινούν τους γύρω τους είναι αναμφισβήτητα πηγές εξουσίας. 

Επιπλέον, η Τσιλιμιγκάκη (1998) αναφέρει ότι ο κρατούμενος, προκειμένου να προσαρμοστεί στην κοινωνία της φυλακής, πρέπει να είναι υποτακτικός και να μάθει να προσαρμοζεται στο συγκεκριμένο περιβάλλον και στους νόμους του, οι οποίοι επιβάλλονται τόσο από τη θεσμική εξουσία όσο και από τη μοναδική κοινωνία που έχουν δημιουργήσει οι κρατούμενοι. Προπάντων θέλει να προστατεύσει τον εαυτό του και πολλοί από αυτούς πιστεύουν ότι μπορούν να το επιτύχουν μέσω της συμμετοχής τους σε μια συμμορία. 

Σύμφωνα με τον Gabriel (1996), στη φυλακή «πρέπει πάντα να προσέχεις την πλάτη σου, γκάνγκστερ ή όχι». Πολλά μέλη συμμοριών αναζητούν φίλους που βρίσκονται ήδη στη φυλακή, για να ενωθούν μαζί τους έτσι ώστε να μην είναι μονάδες και εύκολοι στόχοι των υπόλοιπων συμμοριών μέσα στο κατάστημα κράτησησης. Έτσι, διαμορφώνουν μια ομάδα ατόμων που φέρουν πολύ περισσότερη επιρροή και δύναμη ώστε να επιβιώσουν και να κυριαρχήσουν από ό,τι μπορεί να φέρει ένα άτομο μόνο του. Έτσι, οι συμμορίες που μπορεί να διασπώνται στο εξωτερικό διαμορφώνονται ξανά μέσα στα τείχη της φυλακής.  

«Όταν ήμουν παιδί, οι άνθρωποι έτειναν να με χρησιμοποιούν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Έβαζαν αυτό το ψεύτικο προσωπείο υπόσχονταν πράγματα και έπειτα έκαναν κάτι άλλο. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο μισούσα τις ηγεμονικές  φιγούρες, γιατί θα σου έλεγαν ένα πράγμα και μετά θα έκαναν κάτι άλλο ή δεν θα το έκαναν καθόλου. Τα άτομα λοιπόν που θα μπορούσα να σεβαστώ και να ακολουθήσω είναι αυτά που όταν θα πουν ότι πρόκειται να κάνουν κάτι, το κάνουν. Μη μου πείς ότι θα κάνεις κάτι και στη συνέχεια να μην το κάνεις»  

Ντάνιελ, κατάστημα κράτησης Τενεσί


*Η Αμαλία Μαρία Παπαγεωργίου είναι Ψυχολόγος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Baker, R., & Meyer, F. A., Jr. (1980). The criminal justice game: Politics and players. North Scituate, MA: Duxbury Press. 

Beck, A. J., Gilliard, D., Greenfeld, L., Harlow, C., Hester, T., Jankowski, L., Snell, T., Stephan, J., Morton, D. (1991). Survey of State Prison Inmates, Bureau of Justice Statistics, U.S. Department of Justice, Washington, D.C.  

Fortune, S. H. (2003). Inmate and Prison Gang Leadership, East Tennessee State University, School of Graduate Studies.  

Gabriel, A., Gangs and Degrees in Prison, Ethics of Development in a Global Environment (EDGE), 1996 

Gardner, J. W. (1990). On leadership. New York, NY: The Free Press 

Ingo, W. (2009). Contemporary Leadership Theories: Enhancing the Understanding of the Complexity, Subjectivity and Dynamic of Leadership, University of Southern Denmark. 

John, O. P., Srivastava, S. (1999). The Big-Five Trait Taxonomy: History, Measurement, and Theoretical Perspectives, University of California, Berkeley.  

Judge, T.A., Bono, J. E., Ilies, R., Gerhardt, M. W., (2002). Personality and Leadership: A Qualitative and Quantitative Review, Journal of Applied Psychology, 87, 765–780. 

Kirkpatrick, S. A., & Locke, E. A. (1991). Leadership: Do traits matter? The Executive: an Academy of Management, 5, 48-60.  

McAdams, D. P., Pals, J. L. (2006). A new Big Five: Fundamental principles for an integrative science of personality, American Psychologist, 61, 204-217.  

Pierce, N. (2011). Leaders and the Leadership Process: Readings, Self-Assessments and Applications, Sixth Edition, McGraw Hill Education. 

Samenow, S. E. (2004). Do Prisons Really Make Offenders Worse?, Inside the Criminal Mind: Revised and Updated Edition 

Shrivastava, R. S. (1974). The inmate elite: Social stratification among prison inmates. The Indian Journal of Social Work, 34, 387-393. 

Σταρογιάννη – Περλίγκα, Η. (1998). Προγράμματα κατάρτισης για την κοινωνική επανένταξη φυλακισμένων ενηλίκων (εμπειρική έρευνα). Διδακτορική διατριβή. Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα.   

Τσιλιμιγκάκη, Π. (1998). Η επίδραση των προγραμμάτων κοινωνικού αποκλεισμού στη ζωή των κρατουμένων. Αποτελέσματα προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης κρατουμένων – Προετοιμασία για την επανένταξη. Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων). Αθήνα.  

Τσαλίκογλου, Φ. (1989). Μυθολογίες βίας και καταστολής, Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα