Βία, φυλακή και «αυτοδικία»

Διονύσης Χιόνης

Με αφορμή τα πρόσφατα γεγονότα στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα ξεκίνησε και πάλι μια επαναλαμβανόμενη από καιρό σε καιρό δημόσια συζήτηση γύρω από την αυτοδικία σε βάρος (φερομένων ως) δραστών ειδεχθών εγκλημάτων. Ως αυτοδικία σε αυτόν τον διάλογο εκλαμβάνεται η απόδοση «δικαιοσύνης» από πολίτες που παίρνουν τον νόμο στα χέρια τους, όπως αρέσκονται να υποστηρίζουν τα μίντια επιστρατεύοντας τα προσφιλή τους κλισέ με την πρώτη ευκαιρία και μάλιστα η παραπάνω εννοιολογική ταυτότητα της αυτοδικίας έχει επικρατήσει και στον κοινωνικό διάλογο που έπεται παρόμοιων περιστατικών.

Με αφορμή τα πρόσφατα γεγονότα στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα ξεκίνησε και πάλι μια επαναλαμβανόμενη από καιρό σε καιρό δημόσια συζήτηση γύρω από την αυτοδικία σε βάρος (φερομένων ως) δραστών ειδεχθών εγκλημάτων. Ως αυτοδικία σε αυτόν τον διάλογο εκλαμβάνεται η απόδοση «δικαιοσύνης» από πολίτες που παίρνουν τον νόμο στα χέρια τους, όπως αρέσκονται να υποστηρίζουν τα μίντια επιστρατεύοντας τα προσφιλή τους κλισέ με την πρώτη ευκαιρία και μάλιστα η παραπάνω εννοιολογική ταυτότητα της αυτοδικίας έχει επικρατήσει και στον κοινωνικό διάλογο που έπεται παρόμοιων περιστατικών.

Όμως, σε κάθε συζήτηση που αφορά εγκλήματα, εγκληματίες και απονομή δικαιοσύνης, είναι  ορθότερο να χρησιμοποιείται η οικεία νομική/εγκληματολογική ορολογία, ώστε να υπάρχει ταύτιση εννοιών που χρησιμοποιούνται αφενός στην ποινική διαδικασία που ακολουθείται και παρακολουθείται από τα μέσα και αφετέρου στην ενημέρωση του κοινού. Συνιστά, λοιπόν, αυτοδικία με την νομική - επιστημονική έννοια του όρου η επίθεση κρατουμένων σε συγκρατούμενό τους κατηγορούμενο για κακουργήματα, όπως ο βιασμός και η ανθρωποκτονία;

Η απάντηση βρίσκεται στον Ποινικό μας Κώδικα. Εννοιολογικά η νομική έννοια της αυτοδικίας, που είναι ένα πταίσμα προβλεπόμενο στον Ποινικό μας Κώδικα, είναι μια έννοια εντελώς διαφορετική από αυτή που υπολαμβάνει το κοινό. Ειδικότερα, στο άρθρο 331 ΠΚ προβλέπεται: «Όποιος ασκεί αυθαίρετα αξίωση σχετική με δικαίωμα που ή το έχει πραγματικά ή από πεποίθηση το οικειοποιείται, τιμωρείται με κράτηση έως έξι (6) μήνες ή με πρόστιμο έως τρεις χιλιάδες (3.000) ευρώ»). Η αυτοδικία προσβάλλει το έννομο αγαθό της προσωπικής ελευθερίας, καθώς ένα πρόσωπο εξαναγκάζεται σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή μέσω αυθαίρετης ενέργειας εναντίον του που του στερεί τη δυνατότητα δικαστικής προστασίας. Επίσης, σύμφωνα με την νομολογία βάλλεται η απονομή της δικαιοσύνης, την οποία αντιστρατεύεται εκείνος, ο οποίος επιδιώκει αυτογνωμόνως την ενάσκησή της με την ικανοποίηση της αξιώσεώς του κατά παράκαμψη της δικαστικής οδού, αφού έτσι καταλύεται ή μεταβάλλεται ουσιωδώς ο νόμιμος τρόπος ικανοποίησης της αξίωσης έναντι τρίτου, με συνέπεια να δημιουργούνται αμφισβητήσεις, έριδες και διαπληκτισμοί, προς βλάβη τής κοινωνικής ειρήνης.

Ακόμα, όμως, και με την ευρεία έννοια της καθομιλουμένης κατά την ορθότερη άποψη σε «αυτοδικία» προβαίνει συνήθως ο παθών ή οι στενοί συγγενείς του (κληρονόμοι) και όχι ο οποιοσδήποτε τρίτος.

Από βίντεο (!) και μαρτυρίες που ήρθαν στη δημοσιότητα τις προηγούμενες ημέρες προκύπτει ότι η επίθεση στον φερόμενο ως δράστη βιασμού και ανθρωποκτονίας από πρόθεση στη Ρόδο συνιστά ενδεχομένως σωματική βλάβη, απειλή, εξύβριση, προσβολή γενετήσιας αξιοπρέπειας, ακόμα και έκθεση, αλλά σε καμία περίπτωση αυτοδικία. Είναι δε δεδομένο ότι προκύπτουν σαφείς πειθαρχικές και ποινικές ευθύνες των εγκλείστων δραστών της επίθεσης και πιθανώς παρόμοιου τύπου ευθύνες βαρύνουν τους αρμόδιους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και τη Διοίκηση του Καταστήματος Κράτησης, που έχει εκ του νόμου την ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να προστατεύει την υγεία και τη σωματική ακεραιότητα κάθε εγκλείστου.

Παράλληλα, με τον τρόπο κάλυψης τέτοιων περιστατικών, δημιουργείται εύλογα στο κοινό η πεποίθηση ότι παρόμοιες συμπεριφορές εμφιλοχωρούν επειδή "τέτοια εγκλήματα δεν τα ανέχεται η φυλακή", κατά το κοινώς λεγόμενο. Όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι…

Η βία στη φυλακή προφανώς δεν είναι νέο φαινόμενο. Πάντοτε υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει. Η φυλακή εκ των πραγμάτων είναι ένας χώρος εντός του οποίου ασκούνται ποικίλες δυνάμεις ενίοτε αντίρροπες και πάντοτε υπό πίεση, πολλώ δε μάλλον όταν εν προκειμένω στο Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα κρατούνται νεαροί άνδρες έως 21 ετών και υπό προϋποθέσεις λίγο μεγαλύτεροι. Η βία, λοιπόν, μεταξύ εγκλείστων ενίοτε λειτουργεί περίπου ως περιστασιακή αποσυμπίεση αυτών των δυνάμεων χωρίς να αποτελεί τη μοναδική κατηγορία βίας, δεδομένου ότι βίαιες συμπεριφορές επιδεικνύονται τόσο από εγκλείστους σε βάρος σωφρονιστικών υπαλλήλων, όσο και αντίστροφα, με τα παραδείγματα όλων των κατηγοριών να είναι αρκετά και ιδιαίτερα σοβαρά (περίπτωση Καρέλι, πρόσφατες ανακοινώσεις Συλλόγου Σωφρονιστικών Υπαλλήλων, κ.λπ.). Μεταξύ πολλών άλλων φορέων, η Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη της ταπεινωτικής μεταχείρισης εδώ και χρόνια έχει υπογραμμίσει την αύξηση της φυσικής βίας στις φυλακές και στην αδυναμία του προσωπικού να ανταπεξέλθει στα καθήκοντά του και να προστατέψει τους κρατουμένους, επειδή οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι στερούνται υποστήριξης και φοβούνται για την σωματική τους ακεραιότητα.

Με τον τρόπο κάλυψης τέτοιων περιστατικών, δημιουργείται εύλογα στο κοινό η πεποίθηση ότι παρόμοιες συμπεριφορές εμφιλοχωρούν επειδή τέτοια εγκλήματα δεν τα ανέχεται η φυλακή, κατά το κοινώς λεγόμενο. Όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι…

Είναι γεγονός ότι στη φυλακή αναπτύσσεται και κυριαρχεί μια ιδιαίτερη υποκουλτούρα, η οποία διακρίνεται από έντονα χαρακτηριστικά της υποκουλτούρας της βίας. Ο ιδιότυπος «κώδικας» των φυλακών επιβάλει την ταυτότητα του ανδρισμού, με κύριο χαρακτηριστικό της την άσκηση βίας ως μέσο επιβολής και συνάμα επιβεβαίωσης της ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας του «άνδρα». Αυτός ο «κώδικας», σύμφωνα με τους ίδιους τους εγκλείστους, επιβάλει την εκ μέρους τους τιμωρία των δραστών εγκλημάτων (ακόμα κι αν είναι φερόμενοι ως δράστες, όπως εν προκειμένω), ιδιαίτερα μάλιστα σεξουαλικών εγκλημάτων και εγκλημάτων κατά της ζωής κατά ιδιαίτερα ευάλωτων θυμάτων (παιδιών, νέων γυναικών, κ.λπ.). Είναι γνωστή η περίπτωση Δουρή, που πριν από αρκετά χρόνια δέχθηκε επίθεση από συγκρατούμενούς του ήδη κατά τη μεταγωγή του με όχημα της Αστυνομίας από τα Δικαστήρια στο Κατάστημα Κράτησης του Κορυδαλλού.

Από εγκληματολογική άποψη, σε παρόμοιες περιπτώσεις επιθέσεων αναπτύσσονται στον εσωτερικό κόσμο του υποψήφιου δράστη οι λεγόμενες τεχνικές εξουδετέρωσης («του άξιζε», «λίγα του κάναμε», «το επιδοκιμάζει η κοινωνία») που εξαλείφουν την απαξία της πράξης της επίθεσης και την δικαιολογούν εκλογικεύοντάς την, καθιστώντας για τον δράστη ευκολότερο το πέρασμα στο στην εγκληματική πράξη. Όπως άλλωστε υποστήριξε δημόσια με γλαφυρό τρόπο φερόμενος ως κρατούμενος που συμμετείχε στην πρόσφατη επίθεση: «χαλάλι το πειθαρχικό που θα πάρω, του άξιζε».

Οι λόγοι της άσκησης τέτοιου τύπου βίας, όπως το πρόσφατο επεισόδιο στο Ε.Κ.Κ.Ν.Α., εδράζονται -πέραν των άλλων- και στην ενδεχόμενη αποζήτηση εκ μέρους των επιτιθέμενων της επιδοκιμασίας της κοινής γνώμης ή έστω μέρους της. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, άλλωστε, βιντεοσκοπήθηκε η επίθεση και το βίντεο έφτασε άμεσα στα media, ακριβώς για να λάβει προβολή και να επακολουθήσει η επιδοκιμασία από μικρό -κατ’ εκτίμηση- τμήμα της κοινής γνώμης που, όμως, εκφράζεται έντονα και με επιθετικό τρόπο, ιδιαίτερα μέσω των social media. Από την άλλη, δεν πρέπει να λανθάνει της προσοχής μας ότι τέτοιες επιθέσεις πραγματοποιούνται και για λόγους «εσωτερικούς», που στοχεύουν στην επιβολή με τη βία και στην επίδειξη δύναμης ενός παράλληλου συστήματος εξουσίας εντός φυλακής, στέλνοντας ένα μήνυμα με πολλαπλούς αποδέκτες.

Μόλις που χρειάζεται να σημειωθεί ότι αποτελεί δείκτη του πολιτισμού μιας Πολιτείας το σωφρονιστικό σύστημα που διαθέτει και ο σεβασμός που επιδεικνύει στα δικαιώματα κατηγορουμένων αλλά και καταδίκων. Στην Νομική επιστήμη αλλά και στην Εγκληματολογία, που ασχολούνται επισταμένως με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τέτοια ζητήματα είναι ευτυχώς λυμένα δια παντός…

* Ο Διονύσης Χιόνης είναι Δικηγόρος, ΜΔΕ Εγκληματολογίας Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος ΚΕ.Μ.Ε.